Orxan Bağırov, BMTM-də aparıcı məsləhətçi

Orxan Bağırov, BMTM-in aparıcı mütəxəssisi

Fitch Ratings reytinq agentliyi oktyabrın 5-də Ermənistanın uzunmüddətli xarici valyuta emitentinin defolt reytinqini (Long-Term Foreign-Currency Issuer Default Rating) “BB-” səviyyəsindən “B+” səviyyəsinə qədər endirmişdir.

KİÇİK DÖVLƏTLƏRİN MÜDAFİƏ STRATEGİYASININ MÜQAYİSƏLİ TƏHLİLİ: GÜRCÜSTAN VƏ ERMƏNİSTANIN NÜMUNƏSİNDƏ

E.Makronun Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsində Ermənistan tərəfini dəstəkləməsi məsələsinin kökündə  Fransa ilə Türkiyə arasında yaranan soyuqluq dayansa da görünür ki, erməni diasporunun bu məsələdə rolu heç də az deyil. 

Sentyabrın 27-də Ermənistan hərbiçiləri Azərbaycan mövqelərinə hücum edərək təxribat törətdikdən sonra Azərbaycan ordusu əks-hücum əməliyyatlarına başlayaraq işğal edilmiş ərazilərimizin bir hissəsini azad edib. Ordumuz tərəfindən həyata keçirilən uğurlu əməliyyatlar Ermənistanda siyasi gərginliyin artmasına və Ermənistan ordusunun şəxsi heyətinin böyük hissəsinin məhv edilməsinə gətirib çıxarıb. Bu da Ermənistana hərbi və siyasi baxımdan əsaslı sürətdə zərər verməkdədir. Lakin hərbi qarşıdurma Ermənistana yalnız siyasi və hərbi cəhətdən deyil, eyni zamanda iqtisadi cəhətdən də əhəmiyyətli zərər verir. Pandemiya ilə əlaqədar olaraq onsuzda uzun müddətdir ki, Ermənistan iqtisadiyyatında böyük problemlər mövcud idi. Hərbi qarşıdurma isə həmin problemlərin daha da böyüməsinə və yeni problemlərin yaranmasına yol açır. Ona görə də hərbi qarşıdurma bitdikdən sonra da uzun müddətli perspektivdə Ermənistan yaranan iqtisadi problemlərdən əziyyət çəkməli olacaq. Hərbi qarşıdurma şəraitində Ermənistan iqtisadiyyatı üçün yaranan əsas problemləri nəzərdən keçirək.

Daha ətraflı: https://aircenter.az/uploads/files/Ermenistan%20iqtisadiyyati.pdf

2020-ci ilin iyul ayında ABŞ-ın nəhəng enerji şirkəti “Şevron” “Noble Enerji” şirkətini 5 milyard dollar qarşılığında satın almışdır. Xatırlatmaq yerinə düşər ki, hələ oktyabr ayınında Macarıstanın enerji şirkəti “MOL” və ABŞ-ın “Şevron” enerji korporasiyası Azərbaycanın “Azəri-Çıraq-Günəşli” (AÇG) neft yatağında “Şevron” şirkətinə məxsus olan 9,57% səhm payının satışı ilə bağlı danışıqlara başlamışdılar. Bu qərarla “Şevron” öz strategiyasını dəyişərək, Aralıq dənizində olan enerji layihələrinə yönəlmək barədə qərar qəbul etmişdir. Ümumiyyətlə, qeyd edə bilərik ki, ABŞ-ın enerji şirkəti tədricən yerli enerji istehsalına yönəlir və Azərbaycanın “Azəri-Çıraq-Günəşli” neft yatağında payının satılması sırf şirkətin iqtisadi marağıdır, belə ki, şirkət hər zaman aktivlərini nəzərdən keçirir və strategiyasını yeniləyir.

Ermənistanda 2008-ci ildən sonra 2019-cu ildə ən yüksək iqtisadi artım əldə edildikdən sonra Ermənistan hökumətinin nümayəndələri və onun başçısı iqtisadi artımın növbəti illərdə daha böyük həcmdə olacağı ilə bağlı fikirlər səsləndirməyə başladılar. Iqtisadiyyatda əldə edilmiş nəticələr Ermənistan hökumətini çox sevindirirdi. Ona görə ki, 2018-ci ildə Paşinyanın hakimiyyətə gəlməsində iqtisadi problemlərin rolu böyük olmuşdu. Belə ki, ölkəni bürüyən sosial və iqtisadi problemlər əhalinin artıq bezdirmişdi və ona görə əhali nümayişlərə başlayaraq hökumətin dəyişməsinə çalışırdı. 

12 iyul tarixində Erməni Silahlı Qüvvələrinin Tovuz istiqamətində Ermənistan-Azərbaycan sərhədindəki postumuza ağır silahlardan hücum etməsi nəticəsində yeni bir döyüş başladı. Bu döyüş Birinci Qarabağ müharibəsindən və 2016-cı döyüşlərindən fərqli olaraq keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti və ətrafındakı rayonların sərhədində deyil,  Ermənistan Azərbaycan sərhədində baş verməsi ilə yadda qaldı. Lakin bu üç döyüş arasında oxşar bir cəhəti vardı ki, hər üç halda döyüş sadəcə cəbhədə olmadı, eyni zamanda ondan kənarda bir neçə istiqamətdə oldu. Beynəlxalq media məkanında, beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində və diaspor nümayəndələri arasında yaşanan bu müharibədə hər iki tərəf “psixoloji hərb” vasitələrindən aktiv istifadə etdi. 

 Avropa İttifaqı (Aİ) bəzi üzv ölkələrdəki iqtisadi böhranlar, radikal sağçı qrupların və avroskeptik qüvvələrin güclənməsi və s. kimi daxili problemlərdən başqa, həmçinin xarici siyasətdə də ciddi çağırışlarla üz-üzədir. ABŞ ilə strateji əhəmiyyətli bir çox mövzuda fərqli yanaşmalar, Çinin qlobal güc kimi yüksəlməsi nəticəsində yaranan mürəkkəb geosiyasi vəziyyət, Rusiya ilə Ukrayna böhranından sonra korlanan və hələ də problemli qalan münasibətlər və eyni zamanda bütün bunlar haqqında üzv dövlətlər arasındakı fikir ayrılığı Aİ-nin xarici siyasətini sınağa çəkən çağırışlardan yalnız bəziləridir. Bu yazıda Aİ-nin xarici siyasətində meydana çıxmış əsas təhdid və çağırışlar, onlar haqqında aparıcı üzv dövlətlər arasında yaranmış fikir ayrılığının səbəbləri və həmçinin bunun yaşadığımız bölgə üçün mümkün nəticələri haqqında qısa təhlil aparılacaq.

Ermənistanda qazın qiymətinin artması ilə bağlı narazılıq artmaqdadır. Pandemiya ilə əlaqədar olaraq yaranan iqtisadi problemlər \"Qazprom\"-Ermənistan şirkətini iyulun 1-dən etibarən daxili bazarda qaz qiymətlərini artırmaq üçün müraciət etmək məcburiyyətində qoyub. Təklif edilən dəyişikliklərə əsasən daha az gəlirli əhali üçün müəyyən edilən güzəştlər aradan qaldırılacaq və bütün istifadəçilər üçün sabit qiymət tətbiq ediləcək. Qazın yüksək qiyməti Ermənistanda iqtisadi problemlərin yaranmasına, sosial narazılığın artmasına və xalqın Nikol Paşinyana olan etibarının azalmasına yol açacaq. Bunun qarşısını almaq üçün Ermənistan hökumətinin müxtəlif cəhdlər etməsinə baxmayaraq Rusiyanı qazı aşağı qiymətə satmaq üçün razı sala bilmir. Özünün maliyyə imkanları isə artacaq xərcləri qarşılamaq üçün kifayət deyil. Ermənistan üçün Rusiya qazına alternativ mənbə tapmaq isə demək olar ki, mümkün deyil.

2020-ci il mayın 12-də “Barışıq resursları” təşkilatı Ermənistan-Azərbaycan arasında imzalanmış atəşkəs müqaviləsinin 26 illiyinə həsr etdikləri 76 dəqiqəlik “Dairənin hissələri: Qarabağ münaqişəsinin tarixi” adlı sənədli filmi ictimaiyyətə təqdim etdilər. Filmin müəllifləri iddia edirlər ki, onların münaqişənin tarixinə dair hazırladıqları material balanslı və neytraldır. Biz isə hesab edirik ki, filmdə münaqişənin əsl mahiyyətini təhrif edən çox sayda qeyri-dəqiqlik və nöqsanlara yol verilib. Biz iki hissədən - ümumi və xüsusi məqamların qiymətləndirilməsindən ibarət olan hazırkı rəydə bunlara aydınlıq gətirəcəyik.

COVİD-19-un yayılması ilə əlaqədar olaraq Ermənistanda martın 16-dan etibarən fövqəladə vəziyyətin tətbiq edilməsi və onun iyunun 13-nə qədər uzadılması iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində fəaliyyətin əsaslı şəkildə zəifləməsinə səbəb olmuşdur. Bu isə iqtisadiyyatın inkişafı imkanlarını kəskin şəkildə daraldaraq bir sıra problemlərə yol açmışdır. Yaranacaq iqtisadi və sosial problemlərin qarşısını almaq məqsədilə hökumət tərəfindən həyata keçirilən tədbirlər iqtisadiyyatın dəstəklənməsinə şərait yaratsa da, Ermənistanın maliyyə resurslarının az olması bir sıra maliyyə problemlərinin yaranmasına səbəb olmuşdur.

Koronavirusun (COVİD-19) qlobal şəkildə yayılması prosesi davam etməkdədir. Virusun yayılmasının qarşısını almaq məqsədilə ölkələr müxtəlif sahələrdə qadağalar tətbiq etmək məcburiyyətində qalır. COVİD-19-un yayılması enerji məhsullarına olan tələbatın kəskin azalmasına və enerji ixracatçıları arasında fikir ayrlığının yaranmasına səbəb olmuşdur. Bunun nəticəsidir ki, beynəlxalq bazarlarda neftin qiyməti kəskin sürətdə azalmışdır. Neftin qiymətinin azalması isə Azərbaycan iqtisadiyyatına birbaşa təsir etdiyindən koronavirusun yayılmasının iqtisadi təsirlərinin təhlil edilməsi böyük əhəmiyyət daşıyır. Buna görə də aşağdakı təhlildə koronavirusun dünyanın ən güclü iqtisadiyyatlarına, ümumilikdə dünya iqtisadiyyatına və Azərbaycan iqtisadiyyatına necə təsir etdiyi nəzərdən keçirilir .

Azərbaycan-Türkiyə Yüksək Səviyyəli Strateji Əməkdaşlıq Şurasının VIII iclası 2020-ci il fevralın 25-də Bakıda keçirildi. Bu məqsədlə Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan Bakıya səfər etdi, iki ölkə liderləri arasında təkbətək və heyətlərarası görüş keçirildi. Şuranın iclasından sonra iki ölkə arasında 14 protokol və saziş imzalandı. İmzalanan saziş və protokolların hər biri iki ölkənin bir-birinə daha çox yaxınlaşması baxımından əhəmiyyətli olsa da, bu müqavilələrin arasından 4-ü diqqəti cəlb etdi. Bunlar xüsusən preferensial ticarət sazişi, Naxçıvanı Muxtar Respublikası ilə Türkiyə Respublikası arasında dəmiryolunun çəkilməsi haqqında anlaşma memorandumu, hərbi maliyyə əməkdaşlığı və qarşılıqlı vizadan azad etmə haqqında sazişlər oldu.

Fevralın 21-də İran İslam Respublikasında 11-ci çağırış parlament (rəsmən: Məcles-e Şoura-ye Eslami – İslam Şurası Məclisi) seçkiləri keçirilmişdir. Bu tarix hələ ötən ilin əvvəllərində İranda seçkiləri keçirən orqan – Daxili İşlər nazirliyi tərəfindən elan olunmuşdu. Bilavasitə seçki kampaniyasına isə 2019-cu ilin dekabr ayından start verilmişdi.

İran və ABŞ arasında yaşanan gərginlik Cənubi Qafqaz ölkələrinə də təsirsiz ötüşmür. Bu gərginlik həmin ölkələrin İran ilə yalnız siyasi münasibətlərinə deyil, eyni zamanda iqtisadi münasibətlərinə də təsir edir. ABŞ tərəfindən iqtisadi sanksiyaların genişləndirilməsi İran iqtisadiyyatına təsir etməklə yanaşı onun digər ölkələr ilə, o cümlədən Cənubi Qafqaz ölkələri ilə iqtisadi münasibətlərinə də təsir edir. Lakin, bu təsir Cənubi Qafqaz ölkələrinin hər biri İranla özünəməxsus iqtisadi əlaqələrə malik olduğundan eyni formada baş vermir. Cənubi Qafqaz ölkələrinin İranla iqtisadi əlaqələrində önə çıxan əsas sahələr ticarət və turizmdir. Ona görə də sanksiyaların təsiri iqtisadi baxımdan əsasən bu iki istiqamət üzrə baş verir. İstər İranla ticarət əlaqələrinin ümumi ticarət dövriyyəsində böyük rol oynaması, istərsə də İranlı turistlərin ümumi turistlərdə payının çox olması olması iqtisadi baxımdan Cənubi Qafqaz ölkələrindən Ermənistanı sanksiyalara qarşı daha həssas edir. Həssaslığın böyük olmasında iqtisadi amillər ilə yanaşı geo-siyasi amillər də böyük rol oynayır.

2019-cu ildə Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin yekunlarına dair hesabatda ötən il ərzində münaqişənin həlli istiqamətində tərəflərin fəaliyyəti və Yerevanın ardıcıl qeyri-konstruktiv mövqeyi nəzərdən keçirilir. Hesabatın yekununa əsasən 2019-cu il Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin də göstərdiyi kimi verilmiş bütün vədlərə baxmayaraq münaqişənin həlli istiqamətində növbəti itirilmiş illərdən biri oldu. Ermənistanın ötən il ərzində münaqişənin konstruktiv həllinə mane olması və substantiv danışıqlardan yayınmaq üçün atdığı addımlar təhlil edilir. Göstərilir ki, bir tərəfdən Ermənistan substantiv məsələləri həll etmədən ən müxtəlif formalarda əməkdaşlığın genişləndirilməsi təklifləri ilə çıxış edərək, özünün sülhpərvər obrazını yaratmağa çalışmış, digər tərəfdən Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsini dondurmağa çalışmışdır. Hesabatda eyni zamanda Minsk Qrupunun həmsədr ölkələrinin münaqişənin həlli istiqamətində fəaliyyəti tənqidi prizmadan nəzərdən keçirilir.

ABŞ dövlət katibi Mayk Pompeo 2020-ci ilin 2-3 fevralında Mərkəzi Asiyaya səfər edib. Siyasi ekspert Azad Qəribli bununla bağlı hazırladığı təhlilində qeyd edir ki, Mayk Pompeonun Mərkəzi Asiya səfərinin nəticələri və açıqlanan yeni “Mərkəzi Asiya Strategiyası”na əsasən qarşıdakı illər ərzində ABŞ-ın Mərkəzi Asiyada fəallaşması və ya regional prioritetlərində önəmli dəyişiklər etməsi gözlənilmir. Vaşinqtonun yeni anti-Çin təbliğatı Pekinlə investisiya, ticarət və kredit kimi bir neçə sahədə dərin əlaqələri olan Mərkəzi Asiya ölkələrinin xarici siyasətində ciddi dəyişiklik etmək perspektivinə malik deyil.

Avstraliyada 50 minə yaxın erməni icmasının nümayəndəsi yaşayır. Erməni icmasının nümayəndələri həm Sidney, həm də Melburn şəhərlərində məskunlaşmış, icmanın elmi, mədəni və digər tələbatlarını ödəmək məqsədi ilə təşkilatlar yaratmışlar.

İqlim dəyişiklikləri nəticəsində Şimal Buzlu Okeanda buzların əriməsi Arktikadan keçən nəqliyyat dəhlizindən və orada yerləşən karbohidrogen ehtiyatlarından istifadə imkanlarını artırır. Bu da Arktikanın strateji əhəmiyyətini artırmaqla yanaşı dünyanın böyük güclərini orada yerləşən ehtiyatlardan və nəqliyyat dəhlizlərindən istifadə ilə bağlı planlar qurmağa sövq edir.

Təhlildə Liviya böhranının mahiyyəti, daxili qüvvələr arasında gedən qarşıdurma, xarici aktorların qoşulması ilə böhranın vətəndaş müharibəsindən proksi müharibəsi xarakteri alması, beynəlxalq təşkilatların böhranın həlli ilə bağlı uğursuz cəhdləri və nisbi susqunluğu, regionda maraqlı qütblərin siyasi qarşıdurması arxasında duran enerji və iqtisadi maraqlar və s. kimi mühüm mətləblərə toxunulur, Türkiyə, Rusiya, BƏƏ və Misirin rolundan bəhs edilir.

Dekabrın 12-də Böyük Britaniyada keçirilən parlament seçkiləri Mühafizəkarların tarixi qələbəsi ilə başa çatsa da, Şotlandiyada mühafizəkarlar öz seçki platformasını müstəqillik və anti-Brekzit kampaniyası üzərində quran Şotlandiya Milli Partiyasına məğlub oldular. Seçkidən dərhal sonra Şotlandiyanın Birinci naziri və Şotlandiya Milli Partiyasının lideri Nikola Stercen seçkinin nəticələrinin onun hökumətinə müstəqillik haqqında yenidən referendum keçirməyə “danılmaz” mandat verdiyini elan etdi.

Son zamanlar təməli qoyulan və həyata keçirilən bütün təbii qaz layihələri Avropa qaz bazarında enerji mənbələrinin və marşrutların diversifikasiyasına əhəmiyyətli töhfə verir. Bu mənada Kipr-Yunanıstan-İsrail tərəfindən planlaşdırılan \"EastMed” qaz kəmərinin inşasına dair razılığın əldə olunması bu istiqamətdə atılmış önəmli addımdır.

İtaliyada 2019-cu ilin sentyabrında Cüzzepe Kontenin Baş Nazirliyi altında qurulmuş 5 Ulduz Hərəkatı (5UH) və Demokratik Partiyanın (DP) hakimiyyəti müxtəlif qəbildən olan problemlərin təzyiqi altındadır. Bir tərəfdən müxalif Matteo Salvininin Liqa Partiyasına xalq arasında artan dəstək və partiyanın regional seçkilərdə göstərdiyi müsbət nəticələrə görə hakim partiyalarda yaranan partiyadaxili narazılıqlar, digər tərəfdən də ölkənin iqtisadiyyatında yaşanan durğunluq erkən seçkilər ehtimalını gücləndirir.

Ermənistan vətəndaşları və erməni diasporunun iddialarına əsasən 1914-1923-cü illərdə Osmanlı İmperiyasında 1,5 milyon etnik erməni türklər tərəfindən öldürülmüşdür. “Kütləvi qırğın”a 1915-ci ilin aprelin 24-də 235-270 min erməni ziyalısının və icma başçısının fiziki məhvetməyə məruz qalması, eləcə də İstanbul və Ankara şəhərlərindən sürgün edilməsi ilə start verilmişdir.

AİB-ə üzvlük Prezident Şavkat Mirziyoyevin rəhbərliyi ilə Özbəkistanın özünütəcrid siyasətindən imtinasının tərkib hissəsi kimi dəyərləndirilə bilər. Rus və özbək rəsmilərinin son bəyənatları Özbəkistanın AİB-ə qoşulmağına dair siyasi qərarın verildiyini deməyə əsas versə də, üzvlüyün ölkəyə mümkün iqtisadi təsirlərinə dair ziddiyyətli fikirlər mövcuddur.

Breksit və Almaniyadakı daxili siyasi çəkişmələr nəticəsində Avropa İttifaqında (Aİ) yaranan boşluqdan faydalanan Fransa Prezidenti Emmanuel Makron İttifaqı öz görüşlərinə uyğun olaraq formalaşdırmağa çalışır. Onun fəaliyyəti nəticəsində Aİ-nin xarici siyasətində əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verir.

Rusiyanın təbii qaz boru kəməri layihələri