Azərbaycan Respublikasının müasir xarici siyasətində türk dünyasına inteqrasiya xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Ölkə rəhbərliyi türk dövlətləri ilə əlaqələrin möhkəmləndirilməsini və ortaq təşkilatlar çərçivəsində inteqrasiyanı strateji hədəf kimi müəyyənləşdirib . Xüsusilə 2020-ci ildə ərazi bütövlüyünün bərpasından sonra rəsmi Bakı türk dövlətləri ilə bütün sahələrdə yaxınlaşmanı milli prioritet elan edib. Prezident İlham Əliyevin 2024-cü ildə andiçmə nitqində vurğuladığı kimi, “Türk Dövlətləri Təşkilatı bizim üçün əsas beynəlxalq təşkilatdır, çünki bu, bizim ailəmizdir. Bizim başqa ailəmiz yoxdur. Bizim ailəmiz Türk dünyasıdır”. Bu bəyanat Azərbaycanın xarici siyasət kursunda türk birliyi ideyasının mərkəzi rol oynadığını göstərir.
Azərbaycan öz müstəqilliyini bərpa etdiyi dövrdən çoxtərəfli və balanslı xarici siyasət yürüdür. Müasir mərhələdə bu strategiyada Türk dünyası ilə inteqrasiya xüsusi önəm daşıyır. Məsələn, Azərbaycan türk dövlətləri ilə qarşılıqlı siyasi etimadın möhkəmləndirilməsi, ortaq maraqlar üzrə birgə mövqenin formalaşdırılması və beynəlxalq təşkilatlarda bir-birini dəstəkləmək istiqamətlərində fəal siyasət aparır . Beləliklə, Türk dünyasına inteqrasiya Azərbaycan üçün sadəcə mədəni yaxınlıq məsələsi deyil, eyni zamanda müasir beynəlxalq şəraitdə milli suverenliyi və maraqları qorumaq üçün səmərəli geosiyasi vasitədir.
Rəsmi Bakı türk dünyasına inteqrasiyasını xarici siyasətin mərkəzinə qoymaqla, digər beynəlxalq güc mərkəzlərinə neytral balans yaratmağa çalışır. İlham Əliyevin sözlərinə görə, Azərbaycan “başqa ailə axtarmır” – yəni nə Qərb bloklarına, nə də Rusiya rəhbərliyindəki ittifaqlara qoşulmaq niyyətində deyil, əsas əməkdaşlıq çərçivəsi kimi məhz Türk Dövlətləri Təşkilatını görür . Bu yanaşma Bakıya regional gücləri balanslaşdırmaq imkanı verir və türk birliyini Azərbaycanın xarici siyasətində həlledici faktora çevirir . Qərb institutlarının və bəzi beynəlxalq təşkilatların ikili standartları nəticəsində nüfuzdan düşdüyü bir şəraitdə (məsələn, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün təmin olunmasında gecikmələri və selektiv münasibəti səbəbindən), Türk Dövlətləri Təşkilatının Azərbaycanı açıq şəkildə dəstəkləməsi cəmiyyətdə bu inteqrasiya xəttinə inamı daha da artırıb .
Türk Dövlətləri Təşkilatında Azərbaycanın rolu
Azərbaycan TDT-nin təsisçi üzvlərindən biri olaraq bu təşkilatın fəaliyyətində mühüm rol oynayır. Ölkəmiz təşkilat yaranan gündən ona xüsusi önəm vermiş və bu istiqaməti xarici siyasətinin əsas prioritetlərindən biri kimi müəyyənləşdirmişdir . Azərbaycan TDT-ni üzv və müşahidəçi dövlətlərlə əməkdaşlığı genişləndirmək və dərinləşdirmək üçün vacib platforma hesab edir . Azərbaycan dövləti TDT çərçivəsində qurumun nüfuzunu artırmaq və funksionallığını gücləndirmək üçün mütəmadi olaraq yeni təşəbbüslərlə çıxış edir . Məsələn, Azərbaycan Prezidentinin təklifi ilə TDT-də qeyri-rəsmi zirvə görüşlərinin keçirilməsi formatı təsis olunmuş, habelə 2023-cü il Astana sammitində İlham Əliyev Təşkilatın fəaliyyət gündəminə hərbi-sənaye və müdafiə sahəsində əməkdaşlığın əlavə edilməsini təklif etmişdir . Bu kimi təşəbbüslər Azərbaycanın TDT daxilində fəal mövqeyini və təşkilatın inkişafına verdiyi töhfəni nümayiş etdirir.
Azərbaycan TDT-nin üzvü olan əksər dövlətlərlə artıq ikitərəfli müstəvidə strateji tərəfdaşlıq və ya müttəfiqlik münasibətləri qurub ki, bu da təşkilat çərçivəsində çoxtərəfli inteqrasiyaya əlverişli zəmin yaradır . Hazırda TDT-nin tamhüquqlu üzvləri Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan, Qırğızıstan və Özbəkistandır; Türkmənistan və Macarıstan isə müşahidəçi statusundadır (2023-cü ildən etibarən Şimali Kipr Türk Respublikası da müşahidəçi qismində qəbul edilmişdir). Üzvlərin siyasi iradəsi nəticəsində TDT son illərdə institusional inkişaf yolunda əhəmiyyətli addımlar atır – məsələn, Türk İnvestisiya Fondu, Türk Dövlətlərinin Birgə Media Platforması, Fövqəladə Hallarda Mülki Müdafiə Mexanizmi, Türk Dövlətləri Birgə Universiteti kimi yeni təsisat və proqramlar formalaşdırılır . Beləliklə, TDT təkcə mədəni-humanitar əlaqələr platforması olaraq qalmır, eyni zamanda iqtisadi və təhlükəsizlik məsələlərini də gündəminə alaraq daha səmərəli bir inteqrasiya qurumu şəklində təşəkkül tapır.
Cənubi Qafqaz və Orta Asiyada geosiyasi dəyişikliklər fonunda türk birliyinin əhəmiyyəti
Son illərdə Cənubi Qafqaz və Orta Asiya bölgələrində mühüm geosiyasi dəyişikliklər baş verir. Bu dəyişikliklər kontekstində türk dünyasının birliyi və koordinasiyası həm regiondaxili stabillik, həm də böyük güclərin rəqabətində tarazlığın qorunması baxımından əhəmiyyət qazanıb. İlk növbədə, 2020-ci ildə İkinci Qarabağ müharibəsində Azərbaycanın qələbəsi Cənubi Qafqazda güc nisbətini dəyişdi. Bu hadisə təkcə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü bərpa etməklə qalmadı, eyni zamanda Türk dövlətləri arasında həmrəyliyin mümkünsüz olmadığını praktikada göstərdi.
Orta Asiya bölgəsində də son dövrlərdə türk respublikalarının birlik meyilləri güclənib. Burada bir neçə mühüm amil rol oynayır. Birincisi, Rusiya ilə Qərb arasındakı gərginlik və xüsusən Ukraynadakı müharibə Mərkəzi Asiya ölkələrini Moskvanın orbitindən qismən uzaqlaşmağa və xarici əlaqələrini şaxələndirməyə sövq edib . Lakin bu dövlətlər Rusiya və Çin kimi güclərlə tarixi, iqtisadi və təhlükəsizlik tellərinə görə tam yeni ittifaqlara açıq ehtiyatlı davranırlar. Belə vəziyyətdə Türkiyə və bütövlükdə Türk Dövlətləri Təşkilatı onlar üçün cəlbedici alternativ tərəfdaş kimi ortaya çıxır . Məsələn, ABŞ Helsinki Komissiyasının 2024-cü il hesabatında qeyd edilir ki, Mərkəzi Asiya ölkələrinin Rusiyadan uzaqlaşması fonunda Türkiyə mədəni-linqvistik bağlara görə həmin boşluğu doldura biləcək yeganə qüvvədir və ABŞ da pan-Türk əməkdaşlığını dəstəkləməklə həm regional suverenlikləri gücləndirə, həm də Türkiyənin müsbət rolunu təşviq edə bilər . İkincisi, bölgədə gənc nəsil liderlərin hakimiyyətə gəlməsi və yeni geosiyasi düşüncə formalaşması müşahidə edilir.
Qazaxıstan, Özbəkistan kimi ölkələr postsovet inteqrasiya layihələrinə (məsələn, Rusiya rəhbərliyindəki Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatına və ya Avrasiya İqtisadi Birliyinə) ehtiyatla yanaşdığı bir vaxtda türk dövlətləri ilə əməkdaşlığı dərinləşdirməyə daha isti baxırlar. Üçüncüsü, Əfqanıstanda Talibanın hakimiyyətə gəlməsi, Çin-in “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsü ilə bölgədə artan iştirakı, eləcə də Yaxın Şərqdə yeni güc dinamikasının yaranması Mərkəzi Asiya üçün təhlükəsizlik mühitini mürəkkəbləşdirib . Bu ortaq təhdidlər (terrorizm, ekstremizm, separatçılıq, narkotik ticarəti və s.) qarşısında türk respublikalarının birlikdə hərəkət etməsi zərurəti güclənir .
Türk birliyinin geosiyasi əhəmiyyəti həm də ondan ibarətdir ki, bu əməkdaşlıq böyük güclər arasında rəqabətin artdığı bir şəraitdə region ölkələri üçün “strateji kollektiv cavab” rolunu oynayır . Məsələn, 2022-ci ildən sonra Avropa ilə Çin arasındakı ticarət marşrutlarının Rusiya üzərindən keçməsi riskli hala gəldikdə, Orta Dəhliz kimi tanınan Trans-Xəzər nəqliyyat yolunun strateji dəyəri yüksəldi. Hazırda Orta Dəhlizin əsas iştirakçıları məhz Türk Dövlətləri Təşkilatının üzvləridir . Azərbaycan üçün isə Türk birliyi Cənubi Qafqazda regional güc balansını öz xeyrinə dəyişdirmək, mövqelərini həm siyasi, həm iqtisadi baxımdan möhkəmləndirmək üçün əlverişli geosiyasi platformadır .
Azərbaycan–Türkiyə münasibətləri və bu əlaqələrin Türk inteqrasiyasındakı rolu
Azərbaycan ilə Türkiyə arasındakı əlaqələr “Bir millət, iki dövlət” kimi məşhur konseptlə ifadə olunan dərəcədə yaxın və xüsusi xarakter daşıyır. Tarixi, mədəni və dil baxımından ortaq köklərə əsaslanan bu münasibətlər müstəqillik dövründə strateji müttəfiqliyə çevrilmişdir. Türkiyə Azərbaycanı tanıyan ilk dövlət olub (1991) və 1990-cı illərdən etibarən hər iki ölkə siyasi, iqtisadi və təhlükəsizlik sahələrində sıx əməkdaşlıq qurublar. Xüsusilə 2020-ci ildəki İkinci Qarabağ müharibəsi zamanı Türkiyənin göstərdiyi güclü siyasi – diplomatik, mənəvi dəstək Azərbaycanın qələbəsində mühüm rol olmuşdur . Bunun ardınca, 2021-ci ilin iyununda Şuşa şəhərində imzalanmış Şuşa Bəyannaməsi Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrini rəsmi müttəfiqlik səviyyəsinə yüksəltmişdir . Şuşa Bəyannaməsində iki ölkə arasında müdafiə və təhlükəsizlik sahələrində sıx koordinasiya, birgə hərbi təlimlərin keçirilməsi, silah istehsalında əməkdaşlıq, qarşılıqlı təhlükəsizlik məsləhətləşmələri kimi məqamlar öz əksini tapmışdır . Sənədə əsasən, tərəflərdən birinin ərazi bütövlüyünə və suverenliyinə təhlükə yaranarsa, birgə məsləhətləşmələr apararaq siyasi və hərbi tədbirləri əlaqələndirmək öhdəliyi götürülür . Bu anlaşma faktiki olaraq iki dövlətin kollektiv müdafiə sistemini qurması deməkdir və bölgədə güc balansına ciddi təsir göstərib. Azərbaycan-Türkiyə tandemi Türk dünyasının inteqrasiyasında lokomotiv rolunu oynayır. Hər iki ölkə Türkdilli dövlətlərin çoxtərəfli platformalarda bir araya gəlməsi üçün ardıcıl təşəbbüslər irəli sürüblər. Hazırda TDT daxilində bir çox mühüm qərarlar Ankara və Bakının sıx məsləhətləşməsi ilə hazırlanır.
Türk birliyinin regional və qlobal güc balansındakı rolu haqqında danışarkən onu qeyd edə bilərik ki, Türk Dövlətləri Təşkilatı qısa müddətdə regional güc balansının mühüm amilinə çevrilməkdədir. Hazırda TDT-nin əhatə etdiyi coğrafiya 170 milyonluq bir əhalini birləşdirir və ümumi daxili məhsulu 1,5-2 trilyon ABŞ dollarına yaxın olan bir iqtisadi məkanı əhatə edir . Proqnozlara görə, 2050-ci ilə qədər Türk dünyasının əhalisi 250 milyona çata bilər ki, bu da dünyada əhəmiyyətli demoqrafik-iqtisadi güc mərkəzinin formalaşması deməkdir . Belə böyük potensialı olan blokun vahid mövqedən çıxış etməsi regional və qlobal güc balansında yeni faktor kimi qiymətləndirilir. Xüsusilə Rusiya-Ukrayna müharibəsindən sonra Avrasiya məkanında güc mərkəzləri arasında rəqabət daha da kəskinləşərkən, Türk dövlətlərinin həmrəyliyi ön plana çıxıb. TDT üzvləri qlobal məsələlərdə suveren qərar vermək və öz maraqlarını qorumaq üçün bir-birinə arxa dururlar.
Beləliklə, türk birliyinin güclənməsi regional və qlobal güc balansında yeni faktor olmaqla yanaşı, Azərbaycanın milli maraqlarına da strateji üstünlüklər qazandırır. Azərbaycan bu birliyin fəal və təşəbbüskar üzvü kimi həm iqtisadi dividentlər əldə edir, həm də təhlükəsizlik və diplomatik sahədə öz gücünü artırır. Geosiyasi rəqabətin artdığı indiki beynəlxalq şəraitdə türk dünyasına inteqrasiya Azərbaycan üçün milli suverenliyi qorumağın, bölgədə lider mövqeyini möhkəmləndirməyin və qlobal arenada nüfuzunu yüksəltməyin effektiv alətinə çevrilib.
